Хар кандай тирик мавжудот билан ташки мухит уртасида модда алмашиннш жараёни мавжуддир. Озикланиш ва купайиши учун айрим шарт шароитларнинг булиши керак, булардан энг мухим озука моддаси булиб, микроблар улардан 1ьз танасининг асосий кисмини синтез килишда ва моддаларнинг оксидланишидан косил булган энергиядан фойдаланади
Озикланиши буйича микроблар аутотрофларга ва гетеротрофларга булинади
Аутотрофлар (грекча autos - узим, trophe - озикланиш) хемосинтетик ва фотосинтетик микроблар бўлиб неорганик моддалардан органик моддаларии узлари синтез килиб оладилар ва углеродиинг органик бирикмаларига мухтож эмас. Улар уз хужайраси учун керак бўлган таркибий кисмни углекислота, сув, оддий азот бнрикмалардан (аммик ва уларнинг тузлари, азот кислотанинг тузлари) синтез килиб оладилар. Бу гурух микробларга нитрификация килувчи ва купгина серобактериялар киради. Улар мураккаб моддаларии - аммиакнн нитритларга, олтингугуртни, сульфитлар, тиосульфатларни - сульфат кислотасига оксидланиш натижасида хосил булган энергиялар ёрдамида синтез киладидар. Улар углероднинг мураккаб бирикмаларини узлаштириш кобилиятша эга эмаслар шунннг учун хам улар одам на хайвонлар учуй патоген буломайдилар
Гетеротрофлар (грекча heteros - ўзга, troph - озилланнш) нзларииинг озилланишн учун органик углеродларга (углеводлар, амино-, окси-, ва eh кислотлари), хархил азот бирикмаларига (нитратлар ва амиак), неорганик моддаларга, микро- элемент ва витамипларга мухтождирлар.
Гетеротроф микроблар сапрофитларга ва паразитларга булинади
а) Сапрофитлар (грекча sapras - гнилой. phyton - растения) ташки мухтда мавжуд булган органик моддалар хисобига яшайди Буларга планетамизда мавжуд булган жўда куп микроблар киради. Уларни бошкачасига атрофметлар хам дейилади.
б) паразитлар (грекча parasitos - узгалар хисобига яшовчи) узга организмларни устки ёки ички кисмига жойлашиб. уларнинг хисобидан овкатланадилар. Буларга, нисбатам унга куп булмаган микроблар кириб улар эволюция процессида паразитлик килиб ушанга мослашганлар. Уларни паратрофлар хам дейилади, чунки улар хайвон ёки одам организмида органик бирикмалар хисобига озикланадилар.
Амма микробларни бу икки гурухга булиш шартли хисобланади. чунки улар уртасига хамма вакт хам бундай кескин чегара килиб булмайди (симбиоз).
Айрим патоген микроблар ташкари мухитда сапрофит ходила яшаши мумкин. аксинча айрим сапрофитлар нокулай шароитларда одам ва хайвонларда турли касалликни чакиришлари мумкин
Витаминлар. Бактериялар хаётида пептонлар, углеводлар, ёг кислоталари, неорганик элементлардан ташеари витаминлар ёки усиш факторлари мухим булиб, улар хужайрадаги биохимик жараёнларда катализаторлик ролини унпайдилар ва айрим ферметларни хосил булишида асосий структура бирлигини ташкил киладилар.
Айрим микроблар витаминларни у'зларн синтез киладилар бошкалари эса бундай хосага эга булмаганликлари учун озука мухитларига витаминлар кушилганда яхши усади.
Микробни усиши учун керак булган витаминларга биотин, вит В1, В2. В3, В4, В5, В6 В7, В8,В9, В10, В11, В12 лар киради Витаминларга булган эхтиёг мкг да улчанади - 0,005 - 1,0 м кг/мл.
^Неорганик моддаларнинг микробдарннт озикланишидаги роли
Бактерияларга неорганик моддалар хам керак Калий каталитнк тасир курсатиб. фермент системасини активлаиштиради Нитрификанияда иштирок этади Микроорганизмлар лаёгида Ф, S, Му, Ғе ни ахамияти капа - Ғе нафас олиш фермент и таркибида булиб. оксидланиш процесида катализаторлик вазифасини бажаради, у туберкулез таёкчасинииг, дизентерия, ичак таёкчаси ва бошка микробларни химиёвий таркиби киради
Ғе, Zn, Mg, Cu ва бошка микроэлементлар антибиотик хосил килишда мухим роль уйнайди
Mg, Мn ионлари гемолитик стрептококларнинг ДНК-аза ферментини акт ивлаш! иради
Ферментлар - юкори молекула тузилишига эта булган, тирик хужайралар ишлаб чикарадиган органик катализагорлардир. Улар олсиллардан иборат булиб, специфик хусусиятга эга, микроблардаги модда алмашинув ферментларнинг тасирн хилмахил ва юкори активликга эта. Фермеитлар саноатда хам катта ахамиятга эга. Микробларнинг ферментлари куйидаги группаларга булинди:
1 Гидролазалар (эстераза, глкжозидаза. прогеаза, нуклеаза ва бш.), углерод на N атоминннг уртасидаги богланишни парчалайдп ва Н20 молекула богланишига тасъир килади
Траннсферазалар (трансглюкозидлар, трансацилазалар) бир молекуладан иккипчисига раднкалларнинг утишида катализаторлик килади.
4 Изомераза ва рацемаза-углеводлар алмашинувида катта роль уйнайди Ьуларга фосфо! ексаметаза, глкжозофосфомегаза. галактовальденаза, фосфоглицеромутаза ва бошкалар киради.
5 Лиазалар 6. Лигазалар
Ферментларнинг активлиги ва ферменгатив реакиияларнингтезлиги мухит шаронтига, температурага
Микроблар хосил килган фермеитлар хужайра цнтоплазмасида еки протоплазматик бушликда жойлашгаь булиб, хужайра структураси билан бог лик Оксил ал машину ви. Микроорганизмлар узларининг усиши ва купайиши учун хар хил аминокислоталар гаълаб лилади. Барча микрооргназимлар битта, баъзилари бир нечта, баъзилари хатто 17-18 га аминокнелоталарни иштирок этишини таълаб этади. Айрим мвикрорганизмларда аминокнелотадарни синтез килиш кобилияти йуколган буладп. Оксил алмашинуви 2 фазада боради
1. Оксилни бирламчи парчаланиши, бунда оксил пептонларгача парчаланиб бу процесс бактерия хужайраси ташки мухитга ажратиб чикарадиган зкзопротеаза ферменти таъемрида булади
булганда булади Эндопротеаза таъснрида хосил оулган аминокислоталар амиак ва кетокислота еки спирт, углекислота ва аминокнслоталарга парчалаиади. натижада мухит шароити хосил булган кучсиз кислота ва амиак хисобига ишкорий булади
Амиакнин! парчаланиши билан биргаликда карбоксил фуппасини парчалаипши хам кузатилади. Оксилларнинг парчаланиши билан бир каторда улар синтез кам килинади иаюериялардаги оксил учун уларга аминокислота керак Айрим микроолар уларни тайёр холда олади, айримлари азот бирикмаларидан синтез килиб олади. Оксилнинг сини» килинишида энг мухим генетик информации - ДНК матрнцасида ҒПКнинг ферментатив еннтези, яъни транскрипсиясидир. Оксил алмашунивн углевод алмашинуви билан боглйк булади.
Углеводларни сиитези 2 хил йул билан булади фотосинтез (цитоплазмасида хлорифилл пигментини тутувчи яшил ва пурпур бактериялар) ва хемосинтез (купчшшк гериялар).
Хемосинтезда углекислотадан айрим минерал моддалариинг оксидлапиши натижасида углероднинг ассимиляция килинишп кузатилади, бунда хосил булган сувдаги молекуляр водород иштирок этади
' Липидлар алмашинуви. Липидлар микроолар озукасида асосий урпнни эгалламаса хам у микроб хаетида алохида урин тугади, яъни у микробни ташки мухит шароитига чидамли булишида мухим роль уйнайди
Минерал алмашинуви. Бактерия хужайрасини синтезида N ва углероцдан ташкари 8, Ғ, К, Са ва микроэлементлар хам керак (В, Мо. /п. .1, Вг) Цитоплазма таркибига кирувчи мухим элементлардан бири 5 булиб, синтетик реакцияда суяьфгидриль группаси бирикмаси УОГ1ИПЯ катнашади Бу эса микроб хужайрасидаги оксидланиш кайтарилиш реакциясини бошкариб боради.
Минерал элементлардан Фосфор-нуклеин кислотада, куп ферментлар таркибида. фосфолипидларда ва органик бирикма холида булиб, углерод ва кислород атоми оркали бириккан булади
Оксидланиш процессида энергия ажралиб чикади, шу процессда АТФ ва АДФ кислоталари иштирок этади. Бундан ташкари микроб хаетида катионлар, анион.шр ва микроэлсментлароиинг хам роли капа
Мнкробларниш нафас олиши
Микоробларниьг нафас олиши мураккаб процесс булиб, у микробларни чархил органик моддаларни синтез килишида зарур булган энергия ажралиши билан боради.
Купгина микроблар юкори усимликлар ва хайвонлар сингари молекуляр О ни истеъмол киладилар.
Микробларнинг аром и 1 и к хид гаркатиш хусусиятлари
Айрим микроблар уксус этил, уксусамнл эфирларини хосил килади ва бу хушбуй мм тарикасида таркалади.
Масалан - ЬеисопояЮс с)1гоУогит сут махсудотига ва сари г егга хушбуй хид беришда ишлатилади.
Микрооргаиизмларниш усиши ва кунайиши
Микроблар хужайраси булиниб купайиш хусусиятига эга ва бу жуда юкори гезликда утади. Купайиш гезднги микроблар ни турнга, озик мухитларининг таркибига. мухт шароитига (рН), темиературага, микробни ешига богликдир
Микробларни устиришда махсус озик мухитларидан фойдаланплади Асосан - суюк (бульон), катти к (агар) ва ярим суюк мухитлардан фойдалаиилаап Суюк мухитларда микроблар - парда, лейка, чукма хосил килиб усадилар Каттик мухитларда колониялар хосил килиб усади Колониялар хархил булади - силлик 8 колониялар ва гадир-будир, чеккалари нотекис булган К. колониялар.
Микробларнинг купайиш вактига, яъни битта хужайраниш булиниб 2 та ва \ к булйши учун хархил микробларда хархил вакг кетади, Масалан - Ғ.еоН, купайишига 20 мину), 8 гурЬу -24 минут, В.шЬегси1о5;5 - 14-15 соат вахт талаб килинадн ва х к
Микробларни купайишнда асосан 2 та процесс капа ахамиятга эга - купайиш ва улиш. Шу 2 та процесс бирнеча фазаларда утади
1 Бошлангич стационар фаза. Бунда бактерия купаймайди. у мухит шароитига. Бу хол 1-2 соат давом этади,
Юкорида курсатилган фазаларнннг тезлиги шартли кабул килшпан, чунки шароитга караб бу тезликлар узгариши мумкин (тезлашиши еки секинлашнши мумкнн)
^Микроорганизмларни устириш принцнплари
Лаборатория шароитида микроорганизмларии таркибида микробларни усиши учун зарур булган барча керакли моддаларии тутган озик мухитлари ишлатилади Устириш махсус термостатларда маълум бир (оптимал) темперагурада олиб борилади